Қазақстан ғарышы: ел ғаламдық ғарыш саласындағы өз позициясын қалай нығайтуда
Қазақстанға да әлемдік назар аударылды – тек Байқоңыр үшін ғана емес. Бай ғарыштық мұрасы мен бірегей инфрақұрылымы бар ел бүгінде жаһандық ғарыш индустриясының тәуелсіз және өршіл ойыншысы ретінде жаңа деңгейге сенімді түрде көтерілуде. Қазақстан ғарышты өзінің стратегиялық дамуының басымдықтарының біріне айналдыра отырып, технологияға, ғылымға және халықаралық ынтымақтастыққа бәс тігуде.
Кеңестік мұрадан ұлттық стратегияға дейін
Қазақстан КСРО-дан әлемдегі ең ірі Байқоңыр ғарыш айлағын, ғылыми мектептер мен спутниктік технологиялардағы құзыреттерді мұра етті. Бұл ресурстар елдің белсенді дамып келе жатқан ұлттық ғарыш саясатының негізін құрады. Бүгінде Қазақстан өз инфрақұрылымын құруда: спутниктерді басқару орталықтары, қашықтықтан зондтау және навигацияның жаңғыртылған жүйелері, жаңа ғарыш аппараттары.
Саланың негізгі операторы спутниктік байланыс пен техникалық инфрақұрылымға жауапты «Қазақстан Ғарыш Сапары» ҰК» АҚ болып табылады. ҚазҰУ жанындағы ғарыштық зерттеулер және технологиялар институты ғылыми базаны және мамандарды даярлауды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, жеке сектор дамып келеді: аэроғарыштық стартаптар пайда болып, Еуропа мен Қытаймен бірлескен жобалар жүзеге асырылуда.
2025 жылы Қазақстан метеорологиялық мақсаттар үшін өзінің зымыран тасығышын алғаш рет ұшыруды жоспарлап отыр — бұл ғарышқа тәуелсіз қол жеткізуге қадам болмақ. Саланы дамытуды Цифрлық даму министрлігі қадағалайды, ол жыл сайын ғарыш инфрақұрылымын ұстауға және кеңейтуге 6-6,4 млрд теңге (13-14 млн USD) бөледі.
KazEOSat‑MR бағдарламасы аясында 2025 жылға 9,2 млрд теңге көлемінде қаржыландыру жоспарланған. KazSat‑3 (KazSat‑3R) спутнигін ауыстыру жобасы 87,2 млрд теңгеге бағаланады, оның 40,3 млрд–ы мемлекеттік бюджеттен, ал 46,9 млрд-ы РҒБО операторынан (Республикалық ғарыштық байланыс орталығы) түседі.
Бұл цифрлара жүйелі мемлекеттік қолдауды және ғарыш саласының Қазақстан үшін стратегиялық маңызын растайды.
«Қазақстан Ғарыш Сапары» ҰК» АҚ – саланың бас жүргізушісі
«Қазақстан Ғарыш Сапары» ҰК» АҚ – саланы дамытуда орталық рөл атқаратын негізгі мемлекеттік компания және ұлттық ғарыш бағдарламасының операторы.
Компания қызметінің негізгі бағыттары:
- Ғарыш аппараттарын құру бағыты шеңберінде спутниктерді әзірлеу және ұшыру.
- Табиғи ресурстардың, экологияның және төтенше жағдайлардың мониторингі үшін Жерді қашықтықтан зондтау (ЖҚЗ) технологиялары мен сервистерін дамыту.
- Ұлттық спутниктік навигациялық жүйелерді құру және біріктіру бойынша жұмыс.
Компания елдің негізгі ғарыштық бастамаларын үйлестіреді және Қазақстанды кеңестік инфрақұрылымды жалға алушыдан жаһандық ғарыш нарығының тәуелсіз және технологиялық жағынан жетілген қатысушысына айналдырады.
Даму жоспарына сәйкес, 2032 жылға қарай «Қазақстан Ғарыш Сапары» елді экономика мен экспортты цифрландыру үшін сенімді ғарыштық деректермен қамтамасыз ете отырып, саланың локомотиві болуға ниетті. Астанада Airbus- пен бірлесіп құрылған спутниктерді құрастыру және сынау орталығы – СБИК құрылысы аяқталуда. Нысан бірегей акустикалық камерамен және SEREME (Франция) жабдықтарымен жабдықталған, бұл өндірісті халықаралық деңгейге шығарады.
Компания халықаралық ынтымақтастыққа ашық және жаһандық ғылыми-техникалық ынтымақтастық үшін өзінің инфрақұрылымын ұсына отырып, жетекші халықаралық ойыншылармен бірлескен жобаларға белсенді қатысады.
Қазақстан ғарышына инвестиция салудың 5 себебі
Ғарыш саласының табысы инвестициясыз мүмкін емес және Қазақстан бұл үшін берік негіз ұсынады:
- Қауіпсіз инвестициялық климатты тудыратын саяси тұрақтылық пен бейтараптық.
- Еуропа мен Азия арасындағы тиімді географиялық жағдай және Байқоңыр ғарыш айлағына қол жеткізу.
- Білікті кадрлар мен ғылыми әлеует – аэроғарыш саласында жұмыс істеуге дайындалған инженерлер, бағдарламашылар және зерттеушілер.
- Бағыттардың кең спектрі: шағын спутниктер құру және CubeSat, ғарыштық өндіріс, ЖҚЗ қызметтері, навигация, білім беру және R&D жобалары.
- Мемлекеттік қолдау: салықтық жеңілдіктер, гранттар, ашық рәсімдер және ЕО, Қытай, АҚШ-пен халықаралық жобаларға қатысу.
Жобалар мен технологиялар: Қазақстан несімен таң қалдыруы мүмкін
Қазақстан өзінің ғарыштық технологияларын дамытуда және нақты нәтижелерді көрсетуде. Орбитада KazEOSat‑1, KazEOSat‑2 қашықтықтан зондтау спутниктері және Al‑Farabi‑1 студенттік наноспутнигі жұмыс істейді. Табиғи және техногендік процестерді мониторингілеу мүмкіндіктерін кеңейту үшін ERS – жаңа спутниктер сериясын ұшыруға дайындық жүргізілуде. 2024 жылы Қазақстан Моңғолияға алғашқы отандық спутникті жеткізді, ал өзінің геодеректері мен талдамалық сервистерін ондаған елдерге экспорттайды.
Спутниктік технологиялар агросекторда, экологияда және урбанистикада қолданылады – рұқсат етілмеген қоқыс орындары мен өрттерді бақылаудан бастап пайдаланылмаған жерлерді бағалауға дейін. Сол жылы ел Қытайдан есептеу астрономиясы мен модельдеудегі бірлескен жобаларға 100 миллион юань грант алды. Қазақстан сондай-ақ Айды зерттеу станциясын (ILRS) құрудың халықаралық бағдарламасына қосылды және елді жаһандық ғарыштық ынтымақтастықтың жаңа деңгейіне шығаратын алғашқы ұлттық ай телескопын іске қосу үстінде.
Қазақстан өңірдің ғарыш хабы ретінде
Қазақстан бірлескен ғылыми-техникалық бастамаларға, инфрақұрылымдық объектілерді орналастыруға және ғарыш саласындағы жаңа шешімдерді сынауға арналған платформаны ұсына отырып, Орталық Азия ғарыш хабының ұстанымын нығайтады. Ел ЕО-мен спутниктік мониторинг және табиғатты қорғау саласында, Қытаймен – шағын спутниктер мен қабылдау станцияларын әзірлеуде, сондай-ақ АҚШ-пен – ғарыштық технологиялар мен деректерді коммерцияландыру бойынша білім беру, инженерлік және инкубациялық бағдарламаларда ынтымақтасады. БАӘ Қазақстанды қашықтықтан зондтау мен спутниктік навигациядағы сараптама көзі ретінде қарастырады. Байқоңыр ғарыш айлағы халықаралық ұшырудың негізгі орталығы болып қала береді. Бұдан басқа, Қазақстан өңірдің жетекші ғарыш объектісі мәртебесін нығайта отырып, оның инфрақұрылымын жаңғыртуды және тәуелсіздік пен экологиялылыққа баса назар аудара отырып, коммерциялық старттарды дамытуды жоспарлап отыр.
Қазақстандық ғарышты кім дамытуда
Қазақстандық ғарыш саласының қарқынды дамуының артында болашақ жетістіктердің іргетасын қалыптастыратын ғалымдар, инженерлер, оқытушылар мен студенттер тұр. Мамандарды даярлауды еліміздің жетекші жоғары оқу орындары: Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Назарбаев университеті және Алматы энергетикалық университеті қамтамасыз етеді. ҚазҰУ жанындағы ғарыштық зерттеулер және технологиялар институты – ғылыми әзірлемелер және практикалық даярлық орталығы ерекше рөл атқарады.
Қазақстан халықаралық ынтымақтастықты дамытуда: студенттер мен аспиранттар Еуропа, Қытай және АҚШ аэроғарыш орталықтарында тағылымдамадан өтеді, бірлескен білім беру және зерттеу бағдарламаларына қатысады.
«Қазақстан Ғарыш Сапары» АҚ және ғарыштық зерттеулер институтының басшылары – бастамалары мен жетістіктері бейінді БАҚ-та және есептерде үнемі жарияланатын сарапшылар саланың негізгі тұлғалары болып саналады. Олар Қазақстанның прогреске ілесіп қана қоймай, ғарыштың болашағын белсенді түрде қалыптастыра алатын ел ретіндегі бейнесін нығайта отырып, стратегиялық векторды белгілейді.
Қорытынды
Қазақстан бақылаушы рөлінен сенімді түрде асып түсіп, өзінің ғарыштық болашағын толыққанды жасаушы болуда. Ел өз технологияларын дамытады, заманауи инфрақұрылым салады және әлемдік ғарыш аренасында лайықты орын алуға мүмкіндік беретін жоғары білікті кадрларды қалыптастырады. Стратегиялық көзқарас пен халықаралық ынтымақтастықтың арқасында Қазақстан ғарышты экономикалық дамудың, ғылыми инновациялардың және жаһандық ықпалдың негізгі драйверіне айналдырады.
